Annette Bos

Over muren en andere vrijheden: zoektocht naar de betekenis van de koepelgevangenis in Haarlem

De Haarlemse koepelgevangenis is al meer dan 100 jaar een introvert en gesloten bolwerk. Het bestaat uit een ensemble van gebouwen ontworpen vanuit een ideologie die zich sinds de 17e eeuw met de opkomst van het kapitalisme langzaam heeft ontwikkeld. Doordat de gedetineerde in zijn cel continu onder het oog van de bewaarder was zou hij zich beter gaan gedragen en als een ‘bekeerd’ mens terugkeren naar de maatschappij. Onopvallende technieken die kneedbaar, beheersbaar en kenbaar maken, kregen vorm in dit gebouw. Het panopticum is in feite een bekroning van dit machtstype. Dit unieke erfgoed waarvan er in Nederland slechts drie bestaan, is in de fase om te worden herbestemd.

Dit is het vertrekpunt van een zoektocht naar een nieuwe bestemming voor en ingrepen in de Haarlemse koepelgevangenis. De centrale vraag was hoe dit unieke ensemble van gebouwen met historische waarde kan blijven voortbestaan en een nieuwe betekenis kan krijgen, waarbij haar essentie zichtbaar blijft. En hoe de nieuwe invulling een dialoog aangaat met het verleden. Het ontwerp onderzoekt de mogelijkheden van minimale interventies die het terrein geschikt maken voor hedendaags gebruik. Door middel van incisies wordt de essentie van het gebouw en terrein blootgelegd en tegelijkertijd wordt een nieuwe laag gecreëerd waarmee de identiteit zichtbaar en voelbaar blijft.

Door sloop van een aantal gebouwen krijgt het sinds 1901 geleidelijk dichtgeslibde en benauwde terrein weer ademruimte. Het sloopmateriaal wordt hergebruikt om een glooiend park aan te leggen. Zo krijgt Haarlem-Oost de nieuwe groene openbare ruimte die het hard nodig heeft en wordt het onderdeel van de stad. Met een intiem amfitheater is het park bovendien heel geschikt voor concerten. Smalle doorgangen in de oude muur om het terrein verbinden het park met de stad. Deze minimale ‘incisies’ in de oude muur benadrukken het oorspronkelijke karakter van het terrein. Binnen de muren verandert de voorheen strikte hiërarchie in ongedwongen dwalen en ontdekken.

Het voormalige gevangenisterrein wordt getransformeerd tot een uitnodigende plek voor musici, muziekliefhebbers en alle Haarlemmers, met een programma dat aansluit bij de ambities van Haarlem en dat hiermee haar identiteit als popstad versterkt. Er worden onder meer podia, oefenruimtes, opnamestudio’s, werkplaatsen voor instrumentenbouwers, muziek-startups, een vinylwinkel en ruimte voor horeca gerealiseerd. Het plan verrijkt het sterke popklimaat van de Spaarnestad met een vrijplaats voor musici. Er is ruimte voor ontdekking, ontwikkeling, uitwisseling en uitvoering. Collectiviteit en synergie staan centraal. Gevangenschap maakt plaats voor vrijheid.

In de koepel komt een bijzonder luchtobject met een akoestische huid. Hierdoor ontstaan twee concertzalen met ieder een eigen atmosfeer. Het luchtobject is opblaasbaar. De enorme ruimte is op die manier flexibel in te delen voor diverse concerten en optredens. Dit maakt tijdelijk gebruik mogelijk zodat de ziel van de koepel behouden blijft.

Door minimale ingrepen en een sluitende exploitatie is het plan realiseerbaar. Het onderzoek naar programma en exploitatie is gebaseerd op gesprekken en informatie van Haarlemmers en diverse muziekinstellingen.

De uniciteit van dit koepelcomplex verdient het bewaard te blijven. Met minimale ingrepen worden verleden en heden op een duurzame manier verbonden. Met een programma dat aansluit bij de stad en tegelijkertijd bijdraagt aan het behouden en versterken van het collectief bewustzijn.

Afstudeercommissie: Marcel van der Lubbe (mentor), Hanneke Kijne, Violette Baudet. Toegevoegde leden t.b.v. het examen: Bart Bulter, Ira Koers.