The Island of Silence

Tessa Schouten (master Landschapsarchitectuur, Academie van Bouwkunst) studeert af met The Island of Silence, Alderney’s geschiedenis weer laten spreken.

Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog werd al snel duidelijk dat het Kanaaleiland Alderney, behorend bij de Britse kroon - maar op slechts zestien kilometer voor de kust van Frankrijk gelegen, in Duitse handen zou gaan vallen. Dit leidde tot de evacuatie van bijna alle eilandbewoners. Zij zouden de oorlogsjaren doorbrengen in het Verenigd Koninkrijk. Slechts honderden van hen keerden uiteindelijk terug.  

Insel Adolf  
De Duitsers waren begin 1941 voortvarend te werk gegaan met het aanleggen van verdedigingswerken. Alderney transformeerde daarmee tot een onneembare vesting. Om deze bouwoperatie draaiende te houden, werden buitenlandse dwangarbeiders uit door Duitsland bezette gebieden naar het eiland verscheept. Wat hen te wachten stond op ‘Insel Adolf’, was een leven getekend door uitputting, ondervoeding, ziektes en mishandeling. Velen lieten hier het leven. 

Toen de repatrianten na de oorlog de oversteek konden maken, terug naar Alderney, bleek dit voor velen een pijnlijke ervaring. Van het eens zo lieflijke eiland was weinig over. Het veroorzaakte een trauma dat tot de dag van vandaag aanwezig is bij een deel van de bevolking. En alhoewel er van de kampen Borkum, Helgoland, Norderney en Sylt (vernoemd naar de Duitse waddeneilanden), vandaag de dag nog maar weinig visuele restanten zijn, zou het helend kunnen zijn om de geschiedenis juist weer zichtbaar te maken. Niet door een reconstructie van de kampen, maar door landschappelijke ingrepen, in een gezamenlijk proces met de eilandbewoners.  
 
Van ontkenning naar herdenking  
In mijn afstudeerproject stel ik een proces voor waarin twee opgaven parallel lopen. Met stapsgewijze ingrepen werken de eilandbewoners enerzijds aan het herkenbaar maken van de kampen in het landschap, en anderzijds aan het verwerken van hun trauma. Meegroeiend met de steeds steviger wordende ingrepen in het landschap, zal ook de acceptatie van het oorlogsverleden groeien.  

Drie nieuwe herdenkingslandschappen 
De zee is een constante in alle drie de voorstellen:  

Bij Sylt via een kraag van opgaande beplanting, als herinterpretatie van de voorheen streng bewaakte kampgrenzen. Daar binnenin zijn de kamprestanten opnieuw zichtbaar en ervaart men het gevoel van opgeslotenheid, met als enige uitweg de zee.   

In het door een woonwijk bebouwde Helgoland door de entreezuilen die als enige zichtbaar blijven bij zware regenval, wanneer het regenwater op het maaiveld wordt opgevangen en er slechts één route en zichtlijn overblijft die de kampentree en de zee met elkaar in verbinding brengt.   

Bij Norderney door de zware condities van het kamp dat direct grensde aan zee, opnieuw ‘beleefbaar’ te maken, wanneer de zee het land binnendringt via een kleine duindoorbaak. Deze gebeurtenis zet een sluimerende transitie in gang waarbij de eroderende zee de nu nog verborgen kamprestanten opnieuw zichtbaar maakt. 

Door de aanplant van bos, het vasthouden van regenwater en het inlaten van de eroderende zee worden op subtiele wijze vergeten verhalen en getuigenissen over de kampen verteld. Hierdoor ontstaan herdenkingsplekken die niet per se schuldig zijn, maar ook – anders dan de gebruikelijke monumentale herdenkingsplekken – als onpartijdig kunnen worden beschouwd. 

Van trauma naar trots  
Deze drie herdenkingslandschappen betekenen een nieuwe transformatie van het eiland, waarbij de relatie tussen het verleden en het heden wordt hersteld. Het landschap vertelt het verhaal van de geschiedenis maar is ingebed in de tijd van nu. Alderney durft zijn geschiedenis weer te laten spreken en weer trots te zijn op het eiland, de geschiedenis en de toekomst. 

Jana Crepon, landschapsarchitect en mentor: 'Tessa heeft een mooi en belangrijk afstudeerproject afgeleverd, bijzonder in locatie, narratief onderzoek, en goed in de minimalistische uitwerking van de ingetogen ontwerpen. De toon van haar verhaal is uitermate respectvol, haar ingrepen terughoudend en mogelijk ook realistisch. Juist door zo bescheiden in te zetten, wordt het aannemelijk dat mensen er echt iets mee kunnen doen. De 3 locaties van voormalige werkkampen worden dan niet alleen plekken voor herinnering maar voegen ruimtelijke variatie en dynamiek en mysterie toe aan het eiland. Ze kunnen plekken worden voor interactie en samenhoud van lokale gemeenschap maar kunnen ook (vergeten of verwijderde) historische aspecten illustreren. Tessa heeft oorden ontworpen om stil te staan bij de immense onmenselijkheid van oorlogen en ons daaraan herinneren dat geen plek op aarde ‘onschuldig’ is; dat altijd ergens een oorlog woedt. Hoewel het eiland verdeeld is over de omgang met het beladen verleden - is het zo belangrijk daar met woord en beeld aandacht aan te geven, juíst nu Europa in oorlog is...

Haar afstudeerproject is een voorbeeld voor de vakwereld door te laten zien hoe op een ingetogen manier landschappelijke herinneringsplekken gecreëerd kunnen worden, geheel ontworpen vanuit de lading van de plek – de genuis loci. Tegelijkertijd kan het als inspiratie dienen voor gemeenschappen die worstelen met de omgang met een complexe of tragische geschiedenis.' 

Hanneke Kijne, voormalig (tot 1 augustus 2022) hoofd landschapsarchitectuur Academie van Bouwkunst: 'Met haar afstudeerproject heeft Tessa Schouten de balans tussen het blootleggen van de geschiedenis van het landschap en het grote deel van Alderney’s samenleving, dat zich juist van haar eigen geschiedenis heeft afgewend getracht te maken. Tessa heeft voor deze precaire situatie prachtige ruimtelijke ontwerpvoorstellen opgesteld, die een genuanceerde ervaring van dat landschap en haar geschiedenis mogelijk maken, en daarmee een langzame en bijna fysieke acceptatie daarvan door de bewoners zelf. Tessa heeft een doorwrocht onderzoek gedaan naar het landschap en haar geschiedenis, en maakte op basis daarvan ruimtelijke voorstellen op grote en op gedetailleerde schaal die passen bij de problematiek en het landschap, en tegelijkertijd een antwoord geven op de urgente klimaat adaptatie vraagstukken van de huidige tijd. Tessa heeft een prachtig document gemaakt van haar afstudeerproject waarin ze haar onderzoek en ontwerp uitgebreid uitlegt en presenteert. Alleen al haar historisch (ruimtelijk) onderzoek is van grote waarde voor het eiland Alderney en haar bewoners. Haar bijna sobere grafische stijl past heel goed bij haar project, en zorgt ervoor dat de in dit project essentiële subtiliteiten en nuances naar voren komen. Tegelijkertijd zorgt de sfeer van de beelden voor een zeer toepasselijke contemplatieve fascinatie bij de lezer.

Met dit bijzondere afstudeerproject heeft Tessa laten zien wat de waarde van de inrichting van het landschap kan zijn bij de verwerking van een gezamenlijk trauma binnen de samenleving. Hierdoor levert ze een grote bijdrage aan onze discipline, door dit thema op deze uitgebreide en complete manier vanuit het landschap te onderzoeken en aan te tonen dat met haar werkwijze en integrale ontwerp een duurzaam landschap van hoge kwaliteit kan ontstaan.'