Vanaf september 2013 is Michiel Schwarz als Artist in Residence verbonden aan de Academie van Bouwkunst en de Reinwardt Academie. Schwarz is cultuursocioloog, consultant en toekomstdenker. In 2011 introduceerde hij samen met Joost Elffers het begrip ‘sustainisme’, waarmee zij een naam gaven aan een nieuw cultuurtijdperk. In zijn AIR-programma verkent Schwarz hoe het perspectief van het sustainisme nieuwe inzichten oplevert voor cruciale vraagstukken in de wereld van het cultureel erfgoed en het ontwerpdomein (architectuur, stedenbouw en landschapsarchitectuur).

'Het lijkt lang geleden dat de ruimtelijk ontwerpende disciplines, architectuur, stedenbouw en landschapsarchitectuur, zo nadrukkelijk een rol kregen bij het denken over en het werken aan een betere samenleving – en op hun verantwoordelijkheden werden gewezen,' schrijft Aart Oxenaar (directeur van de Academie van Bouwkunst) in het voorwoord van de nieuwe studiegids. Met de komst van Michiel Schwarz als Artist in Residence wordt de zoektocht naar die nieuwe rol uitgediept. Meer nog dan in voorgaande jaren - waarin herbestemming en duurzaam ontwerpen sleuteltermen waren - worden Academiestudenten komend studiejaar uitgedaagd om complexe maatschappelijke opgaven om te zetten in aantrekkelijke ruimtelijke en culturele ingrepen die sociaal en ecologisch duurzaam zijn.

Ontwerpethos
'Deze tijd vraagt om een nieuw ontwerpethos,' licht Schwarz toe. We leven in een cultuur waarin begrippen als duurzaamheid, connectiviteit en lokale verbondenheid veel nadrukkelijker naar voren komen wanneer ontwerpers naar creatieve oplossingen zoeken. Dat vraagt om een visie op de sociale aspecten van het ontwerpen en een perspectief dat om kan gaan met een veranderende cultuur. Schwarz, die eerder aan de Design Academy Eindhoven een afdeling opzette voor de sociale dimensie van ontwerpen, pleit voor een nieuwe maatschappelijk duurzame ontwerpbenadering, ‘sustainist design’.Eerder dit jaar publiceerde hij samen met social designer Diana Krabbendam hierover de Sustainist Design Guide (BIS Publishers). ‘Sustainist design moet zowel een ontwerphouding als een uitgangspunt zijn,' zegt hij. 'Niet het ontwerp an sich maar de maatschappelijke betekenis van het ontwerp en de rol van ontwerper in relatie tot anderen moet centraal staan in het tijdperk van het sustainisme.' 

‘Ik wil studenten – en docenten – uitdagen en stimuleren om door de lens van het sustainisme te kijken hoe de veranderende cultuur zichtbaar is in de wereld van architectuur, ontwerpen, erfgoed en de relaties daartussen. Dan gaat het opeens over co-design en lokale initiatieven, maar ook bijvoorbeeld over open-source. De opkomende sustainisme-cultuur is ook de cultuur van delen en samenwerken en heeft oog voor de menselijke maat. Dat zijn de nieuwe kwaliteiten van onze tijd en de uitdaging is deze mee te nemen in onze ontwerpprocessen en bij het herontwerpen en herinrichten van onze omgeving. Met de studenten van de Amsterdamse academies wil ik zo het nieuwe ‘landschap’ van sustainist design- denken en doen zichtbaar maken en verkennen. Beide disciplines kunnen enorm profiteren van de uitwisseling van hun kennis en ambacht, zoals bij vraagstukken rond herbestemming. Gezamenlijk zoeken we naar concepten en praktijken die passen bij de nieuwe cultuur en wat het betekent om ‘sustainist designer’ te zijn. ‘

Nieuw toekomstperspectief
Albert Einstein zei dat je problemen niet kunt oplossen in dezelfde geest van waaruit het probleem is ontstaan. Wanneer we met andere ogen naar de wereld kijken hebben we ook nieuwe woorden en symbolen nodig. Daarom kwamen Michiel Schwarz samen met Joost Elffers met een nieuw woord, sustainisme, waarmee ze duiding geven aan wat zij zien als het nieuwe cultuurtijdperk na het 20ste eeuwse modernisme en postmodernisme. ‘Onze cultuur is de afgelopen halve eeuw een technologische cultuur geworden’, zegt Schwarz. ‘Dat is inmiddels gemeengoed geworden, maar nu moeten we die cultuur vormgeven vanuit een maatschappelijk perspectief en sociale kwaliteiten, niet alleen vanuit de logica van de techniek.’ Sustainisme is tegelijk een observatie van een tijdperk en een nieuw toekomstperspectief, waar het gaat om samenhang en netwerken, het maken van verbindingen, delen en uitwisselen. Denk ook aan de circulaire economie.

De sustainisme-cultuur is al lang in opkomst, maar ze heeft geen strikt begin. Ze heeft geen nullijn. ‘Maar als ik een moment zou moet noemen dat het begin van het nieuwe perspectief markeert,’ zegt Schwarz, ‘dan is het die eerste beroemde foto uit 1968 toen mensen voor het eerst de hele aarde in één blikveld konden zien, gemaakt door astronauten tijdens de Apollo 8-maanreis – één wereld, waar alles met elkaar is verbonden en waar we gezamenlijk verantwoordelijkheid voor dragen, daar begon het gedachtegoed van het sustainisme.’   

Voor hun Sustainisme-manifest ontwierpen Joost Elffers en Michiel Schwarz en Elffers een serie grafische symbolen die uiting geven aan nieuwe cultuur. De open hexagon staat symbool voor lokale waarden en de ‘kwaliteit van open connecties’. Een verzameling van geometrische vormen binnen een blauw kader staat voor het idee van delen en samenwerken. Meest in het oog springend is de driedimensionale klaverknoop (trefoil) die het belang van afhankelijkheid en onderlinge verbondenheid aangeeft tussen mensen in relatie met de natuur en de door de mens gemaakte wereld. Het werd het symbool voor de cultuurgedachte van het sustainisme zelf. Recentelijk werden bij het Haags Gemeentemuseum drie van de sustainisme-symbolen tentoongesteld als onderdeel van de internationale kunstmanifestatie ‘Ja Natuurlijk, Hoe kunst de wereld redt’.

AIR-programma
Michiel Schwarz programmeert en leidt in september en oktober een openbare Capita Selecta lezingenreeks in de Academie van Bouwkunst met de titel ‘Sustainist (Re)Design’. In samenwerking met Riemer Knoop, lector Cultureel erfgoed bij de Reinwardt Academie, en met andere docenten organiseert hij onderwijsprojecten voor bachelor- en masterstudenten van beide opleidingen.

Het Artist in Residence (AIR) programma is een programma van het lectoraat Kunstpraktijk en artistieke ontwikkeling in samenwerking met de verschillende faculteiten van de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten (AHK).

door Nik Berkouwer